Kara umowna – czy może być naliczana w nieskończoność?

Kara umowna jest jednym z możliwych zabezpieczeń wykonania umowy w terminie, a także jej należytego wykonania w ogóle. Może przybierać różne postacie. Czasem stanowi określoną kwotę, która należna jest za naruszenie umowy, czasem naliczana jest stosunkowo do kwoty stanowiącej zapłatę za wykonanie umowy. Ogólne przepisy dotyczące kar umownych nie określają konkretnego sposobu ich naliczania, więc można je ukształtować dowolnie. Jednak powstaje pytanie, czy kara umowna może przekroczyć wartość całej umowy i być naliczana w nieskończoność?

Często w umowach dotyczących wykonania pewnych prac rozłożonych w czasie, np. robót budowlanych albo produkcji elementów dostarczanych partiami, kara umowna zastrzeżona jest jako odszkodowanie za opóźnienie w wykonaniu umowy. Za każdy dzień, tydzień lub inny okres zwłoki naliczana jest kwota, która najczęściej stanowi pewien procent wartości umowy. Jest to jak najbardziej zgodne z przepisami ogólnymi wyrażonymi w Kodeksie cywilnym, ponieważ kwotę tę z łatwością możemy wyliczyć, a to jest warunkiem prawidłowego określenia kary umownej. Jednak nie wiemy jaka będzie jej górna granica. W tym miejscu pojawia się pytanie, czy taka kara umowna będzie prawidłowo sformułowana, ponieważ nie ma wyznaczonej górnej granicy, do której ta kara może być naliczana. Problem ten pojawiał się wielokrotnie w sporach sądowych, a orzecznictwo było w tym zakresie rozbieżne, nawet w Sądzie Najwyższym.

Uchwała Sądu Najwyższego z 2021 r.

Ten problem prawny ostatecznie miał zostać rozwiązany przez uchwałę Sądu Najwyższego. Odpowiedź na pytanie znajdziemy w uchwale z 9 grudnia 2021 r., w sprawie o sygn. akt III CZP 16/21, gdzie Sąd Najwyższy wskazał, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej. Lektura uzasadnienia tego orzeczenia wskazuje, że niekoniecznie należy wskazywać górny limit kwotowy kary umownej, ani wskazywać konkretnego okresu, przez jaki może być ona naliczana. Sąd Najwyższy wskazał w tym przypadku, że w sytuacji, gdy naliczona kara umowna byłaby wygórowana, to można zastosować instrument prawny prowadzący do łagodzenia skutków tej nadmiernej kary przez jej miarkowanie. Dodatkowo naliczanie kary umownej ograniczone jest przez przedawnienie.

Inne stanowisko SN – druga uchwała z grudnia 2021 r.

Jednak odpowiedź znajdziemy również w uchwale innego składu Sądu Najwyższego, który stwierdził, że sytuacja, w której nie jest określony górny limit kary umownej prowadzi do niepewności stosunku prawnego jaki tworzy umowa i może spowodować naliczenie kary w nadmiernej wysokości. W uchwale z dnia 9 grudnia 2021 r., sygn. akt III CZP 26/21 sąd uznał, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania albo nienależytego wykonania przez wierzyciela czynności, bez której świadczenie dłużnika w umowie o roboty budowlane nie może być spełnione. Maksymalna wysokość kary umownej nie musi być wyrażona w kwocie pieniężnej; wystarczy, że można ją oznaczyć na podstawie umowy i w świetle okoliczności sprawy.  

Praktyczne konsekwencje dla stron umowy

Choć uchwały nie są najnowsze i sądy powszechne orzekają w ich oparciu od wielu lat to wciąż pojawiają się problemy z prawidłowym formułowaniem postanowień umownych stanowiących o karach umownych. Ze względu na rozbieżność stanowisk Sądu Najwyższego, sąd powszechny rozstrzygający naszą sprawę może zasugerować się wykładnią zarówno z jednej, jak i z drugiej uchwały Sądu Najwyższego. Dlatego najbezpieczniej dla obu stron umowy jest zastrzeżenie górnego limitu kary umownej. Ochroni to stronę umowy, na którą może być nałożona kara umowna przed naliczaniem jej w nieskończoność, a więc jej znacznym rozmiarem, natomiast po stronie drugiej zminimalizuje ryzyko jej miarkowania jako kary zastrzeżonej w nadmiernej wysokości, bądź uznania jej za nieważną.

‍